ابلیس فرشته بود یا جن؟
گروهی ازجمله ابن مسعود و ابن عبّاس براین باورند که شیطان فرشته بود و در میان فرشتگان قرار داشت. مرحوم شیخ طوسی نیز این دیدگاه را برگزیده است. و افزون بر ظاهر تفاسیر، از ششمین امام نور (ع) نیز همین نکته روایت شده است.
امّا شیخ مفید معتقد است که: ابلیس از جن بود، نه از فرشتگان. روایات بسیاری نیز، علاوه بر مذهب اهل بیت، این دیدگاه را تأیید می‌کنند.
طرفداران این دیدگاه می‌گویند:
. خدا در قرآن می‌فرماید: «… فَسَجَدُوا اِلاّ اِبْلیسَ کانَ مِنَ‌الْجِنِّ…»(1) (پس همه جز ابلیس که از [گروه] جن بود، سجده کردند). روشن است که منظور از واژه «جِنّ» در هر آیه‌ای از قرآن که بکار رفته باشد، همان «جنّ» مشهور و معروف است.
2. قرآن در ترسیم شخصیت و هویت فرشتگان، آنان را فرمانبردارانی معرّفی می‌کند که هرگز از آنچه خدا به آنان فرمان می‌دهد، سرپیچی نمی‌کنند و هر آنچه را فرمان یافته‌اند، انجام می‌دهند: «… لا یَعْصُونَ اللّه‌َ ما اَمَرَهُمْ…»(2).
با این بیان، ابلیس نمی‌تواند از فرشتگان باشد، چراکه نافرمانی خدا کرد.
. به گفته قرآن شریف، ابلیس دارای نسل و تبار است؛ و قرآن به انسانها هشدار می‌دهد که از نسل و تبارش، دوست و سررشته‌دار امور خویش نگیرند: «… اَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ اَوْلِیاءَ مِنْ دُونی وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ…»3
و برخی از قرآن‌پژوهان اظهار نظر کرده‌اند که ابلیس پدر جن است و آدم پدر انسانها؛ درحالیکه‌فرشتگان‌موجوداتی‌روحانی‌هستند و نسل وتبار و تولیدمثل و خور و خواب ندارند. مطابق این عقیده، ابلیس از فرشتگان نبود.
4. قرآن در مورد فرشتگان می‌فرماید: «… جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلاًَ…»4 (…فرشتگان را پیام‌آورنده قرار داد…).
روشن است که کفرگرایی و شرک و تبهکاری از فرستاده و پیام‌آورنده خدا، سخنی دور و بیگانه است؛ چرا که اگر کفر و تبهکاری را درمورد آنان بپذیریم، باید دروغپردازی را نیز ازجانب آنها قبول کنیم؛ در اینصورت چنین پیام و پیام‌آورنده‌ای چگونه خواهد بود؟!
با این بیان، ابلیس از فرشتگان نبود؛ چرا که به کفر گرایید و از فرمان حق خارج شد.
طرفداران دیدگاه نخست، به این آیه شریفه استناد می‌کنند که می‌فرماید: «فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ اِلاّ اِبْلیسَ اَبی اَنْ تَکُونَ مَعَ‌السّاجِدینَ»5
پس فرشتگان همگی سجده کردند، جز ابلیس که خودداری کرد از اینکه با سجده‌کنندگان باشد.
و به این آیه شریفه که می‌فرماید:«فَسَجَدُوا اِلاّ اِبْلیسَ اَبی وَاسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ‌الْکافِرینَ»(6). پس جز ابلیس که سرباز زد و کبر ورزید و از کافران شد، [همه] سجده کردند.
از این دو آیه روشن می‌شود که او جزو فرشتگان بوده که استثنا شده است؛ و نیز او هم بسان همه فرشتگان فرمان یافته بود که سجده کند.
در پاسخ این دیدگاه گفته‌اند که: استثنای ابلیس از فرشتگان در این آیه شریفه، هرگز دلیلی بر قراردادن آن جزو فرشتگان‌نیست؛ چرا که ممکن است فرمان خدا هم به گروهی از فرشتگان صادر شده باشد و هم به دسته‌ای از جنّ؛ امّا آنان فرمانبرداری کنند و این نافرمانی. درست بسان این سخن که گفته شود:
به همه مردم بصره فرمان دادند که به مسجد جامع بروند؛ همه رفتند جز یک مرد «کوفی». از این استثنا مشخّص می‌شود که مردم کوفه نیز همانند مردم بصره مشمول فرمان بودند، امّا علّت اینکه تنها از مردم بصره نام برده شده، بسیاری گروه آنان و شمار اندک کوفیان بوده است.
و نیز ممکن است این استثنا، استثنای منقطع باشد یعنی آنچه پس از حرف استثنا آمده، غیر آن چیزی باشد که پیش از آن آمده است؛ بسان این‌آیه: «… ما لَهُمْ بِهِ مِنْعِلْمٍ اِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ…»(7) (… و هیچ دانشی بدان ندارند، جز آنکه از پندار پیروی می‌کنند…).
افزون برآنچه آمد، از ششمین امام نور (ع) نقل کرده‌اند که در پاسخ جمیل بن دَرّاج که پرسید: «ابلیس فرشته بود یا جنّ؟ و آیا به انجام کاری در آسمانها گمارده شده بود؟»،
فرمود: «او نه فرشته بود و نه به کاری گمارده شده بود؛ بلکه از جنّ بود؛ امّا فرشتگان می‌پنداشتند از آنان است؛ چرا که هماره با آنان بود؛ لیکن هنگامی که فرمان سجده به آدم آمد و او سرباز زد، ماهیّتش برای فرشتگان آشکار شد».
گروهی که ابلیس را از فرشتگان می‌دانند، علاوه بر تمسّک به ظاهر آیات و برخی روایات، چهار دلیل دیدگاه دوّم را که شیطان را از جنّ می‌شمارد بدینصورت پاسخ می‌گویند:
1. درمورد آیه شریفه «اِلاّ اِبْلیسَ کانَ مِنَ‌الْجِنّ ِ» می‌گویند: واژه «جِنّ» به‌معنای پوشیده و نهان است و از آنجا که فرشتگان از چشمهاپوشیده‌اند، این واژه درمورد آنهابکار رفته است.
2. درمورد آیه شریفه «لایَعْصُونَ‌اللّه‌َ ما اَمَرَهُمْ…» می‌گویند: این آیه بیانگر وصف گروهی از فرشتگان است که دربانان بهشت پرطراوت و زیبا هستند، نه وصف همه آنان.
3. درمورد «تولید مثل ابلیس و داشتن نسل و تبار» می‌گویند: ممکن است خدا در ابلیس که فرشته بود، چنین نیرویی قرار داده باشد؛ ما از کجا می‌توانیم این موضوع را نفی کنیم؟!
منبع:
1- 50 / کهف.
2- 6 / تحریم.
3- 50 / کهف.
4- 1 / فاطر.
5- 30 و 31 / حجر.
6- 34 / بقره.
7- 157 / نساء.
برگرفته از کتاب :
شیطان شناسی از دیدگاه قرآن کریم – محمد بیستونی
دانلود کتاب شیطان شناسی از دیدگاه قرآن کریم